Trong gần hai thập kỷ, Notepad++ đã trở thành một công cụ không thể thiếu trong quy trình làm việc của hàng triệu người dùng máy tính trên toàn cầu, đặc biệt là cộng đồng công nghệ Việt Nam. Đây thường là một trong những chương trình đầu tiên được cài đặt trên mỗi chiếc máy tính mới, một người bạn đồng hành thầm lặng nhưng cực kỳ hiệu quả cho các lập trình viên, nhà phát triển và cả những người dùng phổ thông. Tuy nhiên, ít ai thực sự dành thời gian để tìm hiểu về nguồn gốc, câu chuyện hình thành hay những ý nghĩa sâu sắc hơn ẩn chứa đằng sau trình soạn thảo văn bản mã nguồn mở tưởng chừng như đơn giản này.
Đằng sau sự quen thuộc đó, Notepad++ không chỉ được định hình bởi các nguyên tắc mã nguồn mở và một cộng đồng đầy nhiệt huyết, mà còn bởi bàn tay của người sáng lập Don Ho. Ông đã biến nó thành một nền tảng bất ngờ cho hoạt động xã hội, khéo léo lồng ghép các thông điệp chính trị vào các ghi chú phát hành để đấu tranh cho nhân quyền và lên án kiểm duyệt. Trong suốt những năm qua, Notepad++ đã phải đối mặt với nhiều sóng gió, từ các cuộc tấn công của các phần tử cực đoan Hồi giáo, các cuộc tấn công DDoS từ chính phủ Trung Quốc, cho đến những lời kêu gọi tẩy chay từ các nhóm chính trị cánh hữu ở Pháp. Dù vậy, nó vẫn kiên cường tồn tại, liên tục được cập nhật và giữ vững vị thế là một trong những trình soạn thảo văn bản được tải xuống nhiều nhất trên thế giới.
Notepad++: Hướng dẫn cài đặt và sử dụng trình soạn thảo văn bản miễn phí trên Windows
Từ Khởi Nguồn Thất Vọng Đến Cuộc Cách Mạng Mã Nguồn Mở
Tại sao Don Ho tự tay xây dựng trình soạn thảo mình cần?
Notepad++ ra đời từ sự thất vọng cá nhân của Don Ho. Vào đầu những năm 2000, khi đang làm kỹ sư phần mềm, Don Ho phải sử dụng một trình soạn thảo văn bản dựa trên Java mà ông cảm thấy chậm chạp và kém hiệu quả. Với mong muốn tìm kiếm một giải pháp tốt hơn, ông đã đề xuất ý tưởng về một trình soạn thảo dựa trên C++ sử dụng thư viện Scintilla. Tuy nhiên, đề xuất này đã bị công ty ông từ chối. Không nản lòng, Don Ho quyết định tự mình xây dựng công cụ mà ông cần.
Vào thời điểm Notepad++ lần đầu tiên ra mắt, phần mềm mã nguồn mở (open-source software) đang có xu hướng phát triển mạnh mẽ nhưng chưa thực sự phổ biến như ngày nay. Giờ đây, các nguyên tắc mã nguồn mở đã vượt ra ngoài lĩnh vực phần mềm, ảnh hưởng đến các sáng kiến dữ liệu mở và sự ra đời của các mô hình AI mã nguồn mở. Lấy cảm hứng từ Tổ chức Phần mềm Tự do (Free Software Foundation – FSF) và hệ điều hành Linux, Don Ho tin tưởng vào một loại phần mềm phải tự do, hiệu quả và dễ tiếp cận với tất cả mọi người – những nguyên tắc cốt lõi đã giúp Notepad++ tạo nên sự khác biệt ngay từ ban đầu.
Hơn hai thập kỷ sau, Don Ho vẫn tiếp tục lập trình Notepad++ bằng chính Notepad++. Vào năm 2017, khi được hỏi về môi trường phát triển của mình, ông đã trả lời: “Visual Studio 2013 trên Windows 10 và Notepad++.” Điều này chứng minh rằng đôi khi, những công cụ tốt nhất chính là những công cụ mà chúng ta tự tạo ra để phục vụ nhu cầu của mình.
Chia Tay SourceForge: Một Bước Đi Chiến Lược Vì Nguyên Tắc
Vào đầu những năm 2000, SourceForge là một trong những nền tảng hàng đầu để lưu trữ các dự án mã nguồn mở. Notepad++ đã sử dụng dịch vụ này từ năm 2003 đến năm 2015. Tuy nhiên, vào tháng 1 năm 2010, SourceForge bắt đầu chặn quyền truy cập đối với người dùng từ các quốc gia như Cuba, Iran, Triều Tiên, Sudan và Syria, tuân thủ theo các quy định của chính phủ Hoa Kỳ. Don Ho xem đây là một hành động vi phạm các nguyên tắc cốt lõi của mã nguồn mở.
Ban đầu, Notepad++ vẫn tiếp tục phân phối các gói cài đặt thông qua SourceForge để phục vụ người dùng, đồng thời phân phối qua TuxFamily, một dịch vụ lưu trữ có trụ sở tại Pháp. Tuy nhiên, đến năm 2015, SourceForge bắt đầu tiếp quản các trang dự án không hoạt động và thay thế các tệp tải xuống gốc bằng các trình cài đặt đi kèm với phần mềm quảng cáo (adware). Đáng chú ý, các dự án lớn như GIMP và VLC cũng đã trải qua những sự cố tương tự sau khi họ rời khỏi nền tảng này vì những lo ngại trước đó. Để phản ứng lại những hành động này, Don Ho đã quyết định cắt đứt mọi liên hệ với SourceForge nhằm bảo vệ sự toàn vẹn của Notepad++.
Dự án đã chuyển kho lưu trữ của mình sang GitHub. Mặc dù GitHub cũng phải tuân thủ luật xuất khẩu của Hoa Kỳ, nhưng nền tảng này đã tích cực tìm kiếm giấy phép để cung cấp dịch vụ tại các khu vực bị hạn chế, điều này phù hợp hơn với các nguyên tắc FOSS (Phần mềm Tự do và Mã nguồn Mở). Để tiếp tục bảo vệ khả năng tiếp cận và giữ vững các giá trị mã nguồn mở, Notepad++ đã chuyển dịch vụ lưu trữ trang web của mình sang Hostinger, một nhà cung cấp có trụ sở tại Litva vào năm 2019.
Giao diện kho lưu trữ mã nguồn mở của Notepad++ trên GitHub
Khi Phần Mềm Vượt Ra Ngoài Mã Lệnh: Notepad++ Thành Nền Tảng Đấu Tranh
Thông thường, ghi chú phát hành phần mềm chỉ liệt kê các bản sửa lỗi và tính năng mới. Tuy nhiên, những ghi chú của Notepad++ thường đi kèm với một tuyên bố chính trị mạnh mẽ.
Don Ho từ lâu đã sử dụng các bản cập nhật của Notepad++ để ủng hộ nhân quyền và tự do biểu đạt. Ông đã lên tiếng chống lại các luật kiểm duyệt internet của Hoa Kỳ như Quy định Quản lý Xuất khẩu (EAR) và Đạo luật Chống vi phạm bản quyền trực tuyến (SOPA). Nhưng hoạt động xã hội của ông còn vượt xa các quy định trực tuyến. Ông đã kêu gọi tẩy chay Thế vận hội Bắc Kinh 2008, lấy lý do Trung Quốc đàn áp ở Tây Tạng và hạn chế tự do báo chí. Năm 2014, ông phát hành phiên bản “Tiananmen June Fourth Incident Edition”, dành tặng cho các nạn nhân của vụ thảm sát năm 1989.
Notepad++ không chỉ là một trình soạn thảo văn bản mã nguồn mở mà còn là một công cụ phản ánh các giá trị của người tạo ra nó. Trong những năm qua, Don Ho đã liên tục sử dụng các bản cập nhật phần mềm như một cách để thể hiện lập trường. Mặc dù nhiều tuyên bố của ông đã gây ra những phản ứng khác nhau, một số đã dẫn đến làn sóng phản đối đáng kể, bao gồm sự chống đối trực tiếp từ các nhóm chính trị, các tổ chức hoạt động xã hội và thậm chí cả các chính phủ. Các ví dụ sau đây minh họa cách một số bản cập nhật Notepad++ đã dẫn đến các cuộc tấn công mạng, tẩy chay và sự trả đũa từ các quốc gia.
Mục tiêu của chủ nghĩa cực đoan Hồi giáo vì ủng hộ tự do ngôn luận
Vào tháng 1 năm 2015, Don Ho đã phát hành phiên bản “Je suis Charlie edition” của Notepad++ để phản ứng lại cuộc tấn công khủng bố của Al-Qaeda vào văn phòng của Charlie Hebdo, một tạp chí châm biếm của Pháp. Vụ tấn công đã giết chết 12 người, bao gồm các nhà báo và họa sĩ biếm họa nổi tiếng với việc xuất bản các hình ảnh gây tranh cãi về các nhân vật tôn giáo. “Je suis Charlie” (“Tôi là Charlie”) đã trở thành một khẩu hiệu toàn cầu ủng hộ tự do ngôn luận, và Don Ho đã sử dụng bản phát hành Notepad++ này để thể hiện tình đoàn kết với các nạn nhân.
Chỉ vài ngày sau, trang web của Notepad++ đã bị tấn công và làm biến dạng. Những kẻ tấn công đã thay thế trang chủ bằng các tài liệu tuyên truyền của chủ nghĩa Hồi giáo, bao gồm một thông điệp tuyên bố rằng vụ tấn công là sự trả thù cho việc xúc phạm Nhà tiên tri Muhammad. Don Ho nhanh chóng khôi phục trang web và trực tiếp lên tiếng về vụ tấn công:
“Notepad-plus-plus.org có thể bị hack hết lần này đến lần khác, nhưng tôi sẽ luôn tìm cách phân phối phiên bản Notepad++ ‘Je suis Charlie’ – đó là quyền tự do ngôn luận mà tôi tuyên bố là quyền của mình.”
Bất chấp cuộc tấn công, phiên bản “Je suis Charlie” vẫn có sẵn, và Don Ho tiếp tục sử dụng Notepad++ như một nền tảng cho các tuyên bố chính trị.
Những người biểu tình ủng hộ tự do ngôn luận với khẩu hiệu Je suis Charlie
Mâu Thuẫn Với Phe Cực Hữu Pháp
Vào đầu những năm 2010, Pháp chứng kiến sự trỗi dậy của chính trị cực hữu, phần lớn được thúc đẩy bởi Mặt trận Quốc gia (National Front – FN), một đảng được thành lập năm 1972 với gốc rễ từ chủ nghĩa dân tộc và bài ngoại. Dưới sự lãnh đạo của Marine Le Pen, FN đã tăng vọt về mức độ phổ biến, với sự tham gia đáng ngạc nhiên trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2012 và sau đó giành được những chiến thắng lớn trong cuộc bầu cử Nghị viện Châu Âu năm 2014. Vào thời điểm đó, đảng này hoạt động trên một cương lĩnh chống nhập cư cực đoan, kêu gọi giảm 95% số lượng nhập cư hợp pháp và ủng hộ “tái di cư” – một chính sách nhằm trục xuất người nhập cư trở về quê hương của họ.
Là một người nhập cư tại Pháp, Don Ho đã lên án đảng này và những người ủng hộ nó, nói rằng những ai bỏ phiếu cho FN thì không nên sử dụng Notepad++. Làn sóng phản đối ngay lập tức bùng lên, với những người ủng hộ FN kêu gọi tẩy chay phần mềm. Nhìn lại sự việc, Don sau đó thừa nhận rằng mặc dù ông không tự hào về cách mình thể hiện thông điệp, ông không hối tiếc vì đã đứng lên. Tuy nhiên, ông cũng nhận ra rằng việc hạn chế quyền truy cập vào Notepad++ sẽ mâu thuẫn với triết lý mã nguồn mở của ông, vốn thúc đẩy sự tự do phần mềm cho tất cả người dùng, bất kể niềm tin chính trị của họ.
“Bỏ phiếu cho FN là sự phủ nhận những giá trị Pháp mà tôi đã học được và trân trọng kể từ khi tôi đến Pháp.”
Biểu ngữ và cờ của đảng Mặt trận Quốc gia Pháp trong một cuộc họp báo
Đối Đầu Với Các Cuộc Tấn Công Mạng Từ Trung Quốc
Vào tháng 10 năm 2019, Notepad++ một lần nữa trở thành chiến trường chính trị khi Don Ho phát hành phiên bản “Free Uyghur edition”. Bản cập nhật này kêu gọi sự chú ý đến việc giam giữ hàng loạt người Duy Ngô Nhĩ ở khu vực Tân Cương của Trung Quốc, nơi ước tính một triệu người bị giam giữ trong cái gọi là “trại cải tạo”. Các báo cáo từ các tổ chức nhân quyền và Liên Hợp Quốc đã nêu chi tiết về lao động cưỡng bức, tra tấn và những nỗ lực xóa bỏ bản sắc văn hóa Duy Ngô Nhĩ, gây ra sự lên án quốc tế.
Ngay sau khi phát hành, Notepad++ đã bị tấn công mạng dồn dập, bao gồm các cuộc tấn công DDoS làm gián đoạn trang web của nó. Kho lưu trữ GitHub của dự án bị tràn ngập thư rác mang tính dân tộc chủ nghĩa, với các tài khoản thân Trung Quốc áp đảo các cuộc thảo luận và cố gắng chôn vùi thông điệp “Free Uyghur”. Các cuộc tấn công trở nên dữ dội đến mức Notepad++ phải di chuyển sang dịch vụ chống DDoS của Cloudflare để duy trì hoạt động trực tuyến.
Bất chấp sự phản đối, Don Ho vẫn kiên định với thông điệp của mình. Phiên bản “Free Uyghur edition” tồn tại thêm hai bản phát hành nữa, tiếp theo là “Stand with Hong Kong” và “Boycott Beijing 2022”. Mỗi bản phát hành đều gây ra những cuộc tấn công tiếp theo, nhưng Don vẫn vững vàng trong niềm tin rằng phần mềm nên là một nền tảng cho sự tự do biểu đạt, bất kể hậu quả.
Hình ảnh ủng hộ quyền tự do và nhân quyền cho người Duy Ngô Nhĩ
Đồng Hành Cùng Ukraine Trong Cuộc Chiến Vì Tự Do
Để đáp lại cuộc xâm lược Ukraine của Nga vào tháng 2 năm 2022, Don Ho đã phát hành phiên bản “Declare Variables, Not War edition” của Notepad++, tiếp theo là “Make Apps, Not War”. Các phiên bản này thể hiện tình đoàn kết với Ukraine và hướng người dùng đến các trang quyên góp hỗ trợ cứu trợ nhân đạo. Kể từ đó, các bản cập nhật của Notepad++ đã liên tục củng cố lập trường này, giữ cho cuộc chiến giành chủ quyền của Ukraine luôn hiện diện đối với cộng đồng người dùng toàn cầu.
Vào đầu năm 2025, trong lễ nhậm chức lần thứ hai của Donald Trump, Elon Musk đã có một cử chỉ được nhiều người hiểu là chào kiểu Quốc xã. Để đáp lại, Don Ho đã sử dụng ghi chú phát hành của Notepad++ để đưa ra một tuyên bố, đặt tên cho bản cập nhật là “In a World of Elon, Be a Zelensky”. Tiêu đề này tạo ra sự đối lập trực tiếp giữa Musk – người bị cáo buộc ủng hộ chủ nghĩa cực đoan cánh hữu – và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, người đã trở thành biểu tượng toàn cầu về sự kháng cự và lãnh đạo.
Don Ho, nhà sáng lập Notepad++, công bố việc chuyển từ Twitter sang Bluesky
Ngay sau bản phát hành này, Don Ho thông báo rằng ông đang rời Twitter để chuyển sang Bluesky, gia nhập một số lượng ngày càng tăng người dùng từ bỏ nền tảng của Musk. Trước khi ông có thể xóa tài khoản và tải xuống dữ liệu của mình, ông đã bị khóa tài khoản – một số phận chung của nhiều người chỉ trích Musk và nền tảng của ông. Với cam kết tự do ngôn luận tự xưng của Musk, động thái này đã bị chỉ trích rộng rãi là đạo đức giả.
Thách Thức Các Mối Đe Dọa Của Trung Quốc Đối Với Đài Loan
Vào ngày 4 tháng 6 năm 2024, Don Ho đã phát hành phiên bản “Support Taiwan’s Sovereignty edition”, ủng hộ việc Đài Loan tham gia các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc và Tổ chức Y tế Thế giới. Ngày phát hành mang tính biểu tượng, trùng với ngày kỷ niệm vụ thảm sát Thiên An Môn, nhấn mạnh cam kết về nhân quyền và sự kháng cự chống lại sự đàn áp.
Ngay sau bản phát hành này, Trung Quốc đã ban hành luật áp đặt các hình phạt nặng, bao gồm án tử hình, đối với những cá nhân ủng hộ “độc lập” của Đài Loan, ngay cả khi vắng mặt. Trong một động thái pha trộn giữa sự mỉa mai và thách thức, Don Ho đã đáp trả bằng cách phát hành phiên bản “Support Taiwan’s Independence edition” vào ngày 14 tháng 7 năm 2024. Sự thay đổi tiêu đề này từ “Chủ quyền” sang “Độc lập” là một thách thức trực tiếp đối với những nỗ lực của Trung Quốc nhằm đe dọa và bịt miệng những tình cảm ủng hộ Đài Loan.
Cũng như các bản phát hành mang tính chính trị trước đây, hành động này đã thu hút sự phản đối, bao gồm thư rác mang tính dân tộc chủ nghĩa và chỉ trích từ các cá nhân thân Trung Quốc.
Người ủng hộ phong trào sinh viên Đài Loan biểu tình tại Los Angeles
Tự Do Cho Phần Mềm – Tự Do Cho Con Người: Di Sản Bền Vững Của Notepad++
Câu chuyện của Notepad++ thực chất là câu chuyện về Don Ho. Từ một dự án cá nhân để xây dựng một trình soạn thảo tốt hơn, nó đã phát triển thành một công cụ mã nguồn mở toàn cầu, được hỗ trợ bởi một cộng đồng đóng góp mà Don Ho tích cực khuyến khích. Khi ông gọi Notepad++ là “phần mềm tự do”, ông không chỉ muốn nói rằng nó không tốn chi phí – ông muốn nói rằng nó thuộc về mọi người, mang lại cho họ quyền pháp lý và sự tự do để sửa đổi mã nguồn.
Hơn hai thập kỷ sau, Notepad++ vẫn miễn phí, hỗ trợ 78 ngôn ngữ lập trình và đã được tải xuống hơn 28 triệu lần. Nó đứng vững bên cạnh các sản phẩm mã nguồn mở nổi tiếng như VLC, GIMP và Audacity – minh chứng cho thấy phần mềm độc lập hoàn toàn có thể phát triển mạnh mẽ mà không cần sự kiểm soát của tập đoàn. Trong khi nhiều công ty đang thúc đẩy người dùng hướng tới các mô hình đăng ký hạn chế, Notepad++ vẫn tiếp tục mang đến một lựa chọn thay thế mạnh mẽ và tự do.
Khi được hỏi điều gì khiến ông tiếp tục gắn bó với dự án, Don Ho trả lời: “Niềm vui – không chỉ khi tôi viết mã mà còn khi tôi viết ghi chú phát hành.” Niềm đam mê của ông đối với nhân quyền và tự do biểu đạt được dệt nên trong những ghi chú phát hành đó cũng như triết lý mã nguồn mở của ông. Bởi vì đối với Don Ho, tự do phần mềm và tự do con người là không thể tách rời.
Logo biểu tượng của trình soạn thảo văn bản Notepad++ trên nền xám
Hãy để con người được tự do như phần mềm. Câu chuyện về Notepad++ không chỉ là câu chuyện về một công cụ hữu ích, mà còn là một minh chứng hùng hồn cho sức mạnh của công nghệ khi được dùng làm nền tảng cho những giá trị nhân văn cao cả. Chúng tôi tin rằng đây là một câu chuyện đáng để cộng đồng yêu công nghệ Việt Nam cùng suy ngẫm và chia sẻ.
